thiền

Từ "thiền" vốn không phải từ thuần Việt, nó là từ phiên âm từ tiếng Hán "chán" (禪), vốn lại là gọi tắt lại của từ Hán "chán na", và từ này tất nhiên lại là một phiên âm của một từ Pali "jhāna", hay Sanskrit "dhyāna". 
Yẹp, túm lại, "thiền" là 
__ phiên âm tiếng Việt 
____của phiên âm tiếng Hán 
______của phiên âm tiếng Pali "jhāna".

jhāna/dhyāna --> "chán na" --> "chán" --> "thiền"

Đi kèm một quá trình dài "phiên âm" là một quá trình dài "phiên dịch". Giờ thì, từ "thiền" gần như trở thành một nhán dãn, một mác được gắn lên một đống thứ. Hầu như ai thích dán lên cái gì thì dán. Đến mức nó bị suy tàn dần chỉ còn nghĩa: sống tỉnh thức/chánh niệm, hay kiểu cứ làm cái gì đó nhất tâm, chấp tác là thiền. Và vô vàn các thứ tùm lum khác.

Giữa một mớ hỗn độn các định nghĩa và sự hiểu như vậy, mình xin viết sự hiểu chủ quan của bản thân. Thôi thì nó đã rối thì cho nó rối tịt luôn, nhưng cũng biết đâu có thể đây lại là chút ánh sáng le lói cuối đường hầm cho ai đó.

Từ gốc Pali của thiền, "jhāna", có 2 gốc nghĩa chính:
1. thiêu đốt, đốt cháy, toả sáng
2. ngẫm, nghĩ, chiêm nghiệm.

Đi kèm với "jhāna" là một từ khác gần nghĩa rất quan trọng và gần như được nhắc đến song hành là "samādhi", cũng có nghĩa tương đương: thắp lên ngọn lửa, hay ngọn lửa. Bạn nào đọc kinh tiếng Hán có thể từ nghe thấy cụm từ "lửa tam muội", đấy vốn là một phiên âm của từ "samādhi" với gốc nghĩa "ngọn lửa". Tam muội = "samādhi".

Ok, vậy gốc nghĩa quan trọng nhất của "thiền" là thiêu đốt. Vậy đốt cái gì? Chú giải cổ của kinh thì cắt nghĩa là đốt đi sự phiền muộn, đốt đi những chướng ngại, đốt đi nhưng ô nhiễm. Cơ bản là làm tâm trở nên rực rỡ như một ngọn lửa, thông qua việc ngẫm và nghĩ một cách thuần nhất.

Trong kinh từ "thiền", "jhāna" hay "samādhi", chỉ tới một quá trình rèn luyện cụ thể, từng bước, dẫn tới một trạng thái cụ thể khi ngọn lửa của tâm được thắp sáng không cần 5 giác quan. Bớt văn hoa hơn, đấy là khi tâm thuần nhất và vẫn duy trì được sự hay biết mặc dù 5 giác quan đều không hoạt động, nghĩa là: mắt, tai, mũi, lưỡi và thân thể đều không còn ý thức những tâm trí lại vẫn tỉnh biết.

Nào, mình giờ áp một tuyên bố này vào mà nhiều người sẽ phản ứng: tất cả các nghĩa bình thường mọi người vẫn gán cho từ "thiền" (như tỉnh giác/chánh niệm, chuyên tâm làm việc) đều chỉ là bước đệm, với mục đích cuối cùng là đạt được trạng thái tâm thuần nhất như mình nói ở trên. Ngồi xuống và đóng lại cả thế sự và thế gian, sống một mình trong một thế giới nội tâm thuần nhất.

Vậy ngồi thế thì được cái tích sự gì?
Được ở một mình! Niềm vui của sự được ở một mình.

Đạt định hay đắc thiền là trải nghiệm duy nhất mà ta được ở một mình, cả về mặt vật lý lẫn tâm thức. Vật lý là 5 giác quan đã bỏ lại đằng sau. Còn tâm thức thì tâm trí của ta cũng không có người. Ý mình là, tất nhiên, bình thường ta có thể đóng cửa phòng và bảo rằng mình đang trong phòng, nhưng tâm trí của ta có bao giờ đang ở một mình? Lởn vởn hết hình bóng của người này, rồi lại người kia, ồ ạt không bao giờ dứt. Thậm chí ta còn kích động và phản ứng với cả đống những hình bóng vu vơ, đến rồi lại đi trong tâm trí ta nữa. Cả nhà cứ ngẫm xem: cả đời ta, ta chưa bao giờ ở một mình cả. Chưa bao giờ!

Đạt định là cách duy nhất, là trạng thái duy nhất mà tâm trí ta tự do, giải phóng khỏi cả thế gian. Chìm trong một không gian tự do, phóng khoáng và để lại toàn bộ thế gian sang một bên. Đi kèm với sự giải phóng này là niềm vui mêng mang, không gì trên đời có thể sánh bằng.

Thôi, kết! Mình biết là viết dang dở, nhưng chắc kệ, viết thế thôi. Bởi viết nhiều quá thì giống kiểu đang cố gắng "bán" cái gì đó. Bạn nào hiểu giá trị của câu "được ở một mình" thì hiểu liền mình đang nói gì, và biết ngay tại sao cần theo đuổi trạng thái này. Còn nếu không hiểu thì thôi, chắc cứ biết chung chung là có một niềm hân hoan và tự do vô biên mang tên "ở một mình" là được rồi.